Banks.am-ը զրուցել է «ՆԱՍԴԱՔ ՕԷՄԷՔՍ Արմենիա»-ի գլխավոր տնօրեն Կոնստանտին Սարոյանի հետ:

- Պրն Սարոյան, ներկայում ինչպիսի՞ն է իրավիճակը ՀՀ արժեթղթերի շուկայում. ի՞նչ զարգացումներ եւ մարտահրավերներ են առկա:  

- Ցուցանիշների օբյեկտիվ դիտարկումից կարող եմ ասել, որ այս տարի արժեթղթերի շուկայում նկատվում է բավական մեծ աշխուժություն: Հատկապես ակտիվ են բանկերը, նրանց հաճախորդներն ու կենսաթոշակային ֆոնդերը: Ակտիվությունը գալիս է ինչպես կորպորատիվ եւ պետական պարտատոմսերի, այնպես էլ բաժնետոմսերի հատվածից:

Այս միտումը պայմանավորված է մի շարք հանգամանքներով. նախ, ֆինանսական կազմակերպությունները, որոնք ամենաշատն են «ծանոթ» արժեթղթերի շուկային, սկսեցին առավել ուշադրություն դարձնել պարտատոմսերի թողարկմանը, ստեղծվեց ակտիվների արժեթղթավորման առաջին հիմնադրամը: Յունիբանկն իրականացրեց բաժնետոմսերի նախնական հրապարակային առաջարկ, որից հետո բանկի բաժնետոմսերը, իսկ հետո նաեւ պարտատոմսերը ցուցակվեցին բորսայում: Շուկայի մշտական խաղացողները, այդ թվում՝ Արարատբանկն ու Ազգային հիփոթեքային ընկերությունը, շարունակեցին իրենց հերթական թողարկումները: Դեռ 2015-ին Արմսվիսբանկն ու «Գլոբալ Կրեդիտ» ՈՒՎԿ-ն իրականացրեցին պարտատոմսերի թողարկումներ, իսկ այս տարի շուկա մտավ նաեւ Ամերիաբանկը` նույնպես պարտատոմսերի թողարկումով:

Կորպորատիվ պարտատոմսերի շուկայի ակտիվացմանը նպաստեց ԿԲ նորմատիվը, ըստ որի՝ պարտատոմսերի միջոցով ներգրավվող միջոցների նկատմամբ կիրառվում է պահուստավորման ավելի ցածր պահանջ, ինչն այս գործիքը դարձնում է առավել գրավիչ: Որոշ բանկեր խելացի գտնվեցին եւ փորձեցին հաճախորդներին առաջարկել պարտատոմսեր ավանդի միեւնույն պայմաններով, սակայն ավելի բարձր եկամտաբերությամբ, որը փոխշահավետ «win-win» տարբերակ է երկու կողմի համար:

Պետական պարտատոմսերի շուկան եւս դրսեւորեց դրական միտումներ: Ֆինանսական համակարգի որոշակի կայունացումը բերեց նրան, որ բանկերը սկսեցին ավելի մեծ ներդրումներ իրականացնել պետական պարտատոմսերի շուկայում:

Կապիտալի համալրման նպատակով բանկերը ներգրավեցին որոշակի քանակությամբ արտարժույթ, որը, փոխարկվելով դրամի, մասամբ ուղղվեց վարկավորմանը, իսկ մի մասն էլ ներդրվեց ֆինանսական այլ գործիքներում` մեծացնելով պահանջարկը նաեւ պետական պարտատոմսերի շուկայում:

- Վերջին շրջանում ՀՀ տնտեսությունում նկատվում է աճի դանդաղում: Անդրադարձե՞լ  է այն արդյոք շուկայի ակտիվության վրա:

- Այո, որոշակի ազդեցություն տեղի ունեցել է: 2014թ. ճգնաժամի եւ փոխարժեքի տատանումների շրջանում եվրոբոնդերի եկամտաբերությունն աճեց մի քանի տոկոսային կետով, այդուհանդերձ, լուրջ ցնցում այդպես էլ տեղի չունեցավ, միջոցների փախուստ եվրոբոնդերից չնկատվեց: Նույնը կարող եմ ասել ապրիլյան պատերազմի եւ ներքաղաքական իրավիճակի մասին: Սա նշանակում է, որ ներդրողները նախապես հաշվի են առել այս բոլոր ռիսկերը, հետեւաբար՝ նրանց վերաբերմունքը ՀՀ-ի նկատմամբ վերջին դեպքերից գրեթե չի փոխվել:

- Ի՞նչ եք կարծում` ավանդների բարձր տոկոսադրույքներն արդյոք չե՞ն խոչընդոտում արժեթղթերի, մասնավորապես` կորպորատիվ պարտատոմսերի շուկայի կայացումը:

- Հաշվի առնելով մեր բանկային հատվածի մրցակցային միջավայրը` կարող եմ ասել, որ` ոչ: ՀՀ բանկային համակարգը մեզ մոտ դիվերսիֆիկացված է եւ ունի 19 խաղացող, հետեւաբար, եթե բանկերն առաջարկում են, օրինակ, 12% ավանդի դիմաց, ապա դա է օբյեկտիվ գինը: Միեւնույն ժամանակ, կորպորատիվ պարտատոմսերի հետ համեմատած` ավանդների տոկոսադրույքներն այնքան էլ բարձր չեն, որպեսզի խոչընդոտեն շուկայի զարգացումը:   

Ինչ վերաբերում է դոլարային ավանդներին, ապա դրանց ներգրավումը հեշտ գործ է, քանի որ աշխարհում մեծ է դոլարի իրացվելիությունը: Դոլարային ավանդներն այսօր ընդունվում են մոտ 4.7-7%-ով, իսկ, օրինակ, եվրոբոնդերն ունեն մոտ 4.8-6% եկամտաբերություն:

- Դուք համեմատեցիք պարտատոմսն ավանդի հետ, սակայն, մյուս կողմից, թողարկման որոշումն ընդունելու համար բանկերն այն համեմատում են դրսից ներգրավվող էժան վարկերի հետ:

-  Իրականում նման խնդիր կա: Այս հարցը քննարկվում էր նաեւ հայաստանյան եվրոբոնդերի թողարկման ժամանակ:

Ասեմ հետեւյալը. շուկայական գործիքի հետ աշխատելն անհամեմատ ավելի հեշտ է, քան վարկ վերցնելը: Միջազգային կազմակերպությունների առաջարկած վարկերն առավել կոշտ պայմաններով են, պահանջում են անընդհատ հաշվետվողականություն, ունեն մարման խիստ պայմաններ, վաղաժամկետ մարման տուգանքներ: Մինչդեռ պարտատոմս թողարկելիս պայմանները սահմանում է հենց թողարկողը:

Ինչ վերաբերում է տոկոսադրույքներին, ճիշտ է` միջազգային կազմակերպությունից ներգրաված վարկերը փոքր ինչ էժան են, բայց եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ դրանք հիմնականում ունեն ֆիքսված տոկոսադրույք, կհասկանանք պարտատոմսի առավելությունը: Վարկերի տոկոսադրույքի վերանայման համար բանկը պետք է բանակցի վարկատու կազմակերպության հետ, որը կարող է նրան մերժել: Մինչդեռ պարտատոմսի դեպքում գոյություն ունեն տոկոսադրույքի փոփոխման եւ հետգնման բազմաթիվ սխեմաներ:

Ֆինանսական ինժեներինգն իրականում բարդ գործ չէ, պարզապես պետք է աշխատել այդ ուղղությամբ:

- Որքանո՞վ են մեր արժեթղթերը գրավիչ օտարերկրացի ներդրողների համար` ֆինանսական գործիքների եկամտաբերության եւ ռիսկի տեսանկյունից:

- Ներդրումների հիմնական մասը սովորաբար հոսում է դեպի զարգացած երկրներ: Այդուհանդերձ, աշխարհում գումարն այնքան շատ է, որ բազմաթիվ ինստիտուցիոնալ ներդրողներ, որոնք կուտակել են այդ միջոցները, կարելի է ասել սպառել են ներդրումային գործիքների ցանկը՝ զարգացած երկրներում ներդրումների եկամտաբերությունը հասցնելով նվազագույնի, իսկ որոշ տեղերում՝ անգամ բացասական տոկոսադրույքների:

Փողի այս մեծ զանգվածը տնօրինողների շրջանում կա մի հատված` դրանք կարող են լինել անհատներ կամ խոշոր ինստիտուցիոնալ ներդրողներ, որոնք հետաքրքրված են նաեւ փոքր երկրներով: Իրենց ներդրումային պորտֆելի դիվերսիֆիկացիան ապահովելու նպատակով նրանք դիտարկում են ֆինանսական քարտեզի վրա առկա ցանկացած երկիր, այդ թվում` Հայաստանը, որը երբեւէ դեֆոլտի չի ենթարկվել:

Միակ էական պայմանն այն է, որ տվյալ երկիրը հասանելի լինի ներդրողի համար: Այստեղ կարող է առաջանալ շփոթություն. հասանելիությունը կարող է ասոցացվել ինտերնետ հասանելիության կամ տնտեսության բաց լինելու հետ: Ֆինանսական աշխարհում ոչ մի ներդրող ներդրումային որոշում չի կայացնում եւ ուղղակի պայմանագրեր չի կնքում՝ ուսումնասիրելով կազմակերպության կայքը:
Նրանք առաջնորդվում են տվյալ գործիքի բորսայական կամ արտաբորսայական առեւտրով՝ հատուկ դրա համար նախատեսված հարթակների միջոցով:

Խոսքն այստեղ գնում է գործարքի կնքման դյուրինության եւ դրամական միջոցների ու արժեթղթերի փոխանցման հասանելի կապուղիների առկայության մասին:  Դա է պատճառը, որ շուրջ չորս տարի աշխատում էինք Clearstream-ի հետ` ապահովելու այդ կապուղին դեպի Հայաստան:

- Իսկ հատկապես ի՞նչ է տալիս Clearstream-ը ՀՀ շուկային: Մի՞թե հնարավոր չէր արժեթղթերի առեւտուրն իրականացնել մեր բանկերի միջոցով:

- Բացատրեմ օրինակի վրա: Ենթադրենք, JP Morgan-ի կամ Black rock-ի թրեյդերը, որի կառավարման տակ են գտնվում միլիարդավոր դոլարներ, պետք է որոշի` որտեղ ներդրում կատարել: Նա Bloomberg-ում կամ Reuters-ում հանդիպում է Հայաստանի եվրոբոնդերի մասին տեղեկատվության, որը նրան թվում է գրավիչ:

Այնուհետեւ, ուսումնասիրում է ՀՀ մյուս ֆինանսական գործիքները, որոնք եւս գրավիչ են եւ ունեն բարձր եկամտաբերություն: Նա սկսում է փնտրել ՀՀ արժեթղթեր ձեռք բերելու ուղիներ:

Այստեղ առաջանում է հասանելիության խնդիր. ոչ մի լուրջ կամ կիսալուրջ ինստիտուցիոնալ ներդրող արժեթուղթ գնելու համար չի գա Հայաստան` ՀՀ բանկերում հաշիվ բացելու համար, որը նրանից բավական ժամանակ ու ռեսուրս կպահանջի:

Clearstream-ը հենց այն օղակն է, որն օտարերկրացի ներդրողին կապում է ՀՀ շուկային: Համակարգը դեռեւս սպասարկում է պետական եւ միջազգային կազմակերպությունների պարտատոմսերով կնքված գործարքները, աշխատանքներ են տարվում այլ ֆինանսական գործիքների սպասարկումն ապահովելու ուղղությամբ եւս:

- Նկատած կլինեք՝ վերջերս հեղինակավոր վարկանշային գործակալությունները սկսել են ակտիվություն ցուցաբերել ՀՀ շուկայում: Ըստ Ձեզ, վարկանշավորումը որքանո՞վ կնպաստի կորպորատիվ արժեթղթերի շուկայի զարգացմանը:

- Վարկանշային գործակալությունների առկայությունն անհրաժեշտ է արժեթղթերի շուկայի կայացման համար: Ներդրողները, որպես կանոն, չունեն այնքան գրագիտություն եւ ռեսուրսներ` թողարկողի ֆինանսական դրությունը վերլուծելու համար: Այստեղ անհրաժեշտ է երրորդ անկողմնակալ կազմակերպություն, որը պարբերաբար կգնահատի եւ կհրապարակի ընկերության դրությունը: Այս գործը սովորաբար անում են միջազգային գործակալությունները, սակայն որոշ երկրներ ունեն նաեւ լոկալ կազմակերպություններ, որոնք ընկերություններին վարկանշում են ավելի մատչելի պայմաններով:

Ըստ իս` միջազգային վարկանիշային կազմակերպությունների համար, ինչպիսիք են Moody's-ը, Fitch-ը կամ S&P-ն, Հայաստանում չկա բավարար բիզնես հետաքրքրություն` կապված ընկերությունների մասշտաբների եւ վճարունակության մակարդակի հետ:

Այդուհանդերձ, գործելով հայաստանյան շուկայում` նրանք կնպաստեն տեղական վարկանշային կազմակերպությունների ի հայտ գալուն եւ կսովորեցնեն նրանց՝ ինչպես աշխատել շուկայում: Դա նույնն է, ինչ ժամանակին Միդլենդ Արմենիա Բանկի (այժմ` էյչ-Էս-Բի-Սի Բանկ Հայաստան) փորձն էր հայկական բանկերի համար:

- Ինչպե՞ս կգնահատեք բնակչության ֆինանսական գրագիտության մակարդակը: Ըստ Ձեզ` պատրա՞ստ է ՀՀ քաղաքացին մուտք գործել իրեն քիչ ծանոթ ոլորտ` արժեթղթերի շուկա:

- Մարդիկ կցանկանան ֆինանսական կրթություն ստանալ այն ժամանակ, երբ կունենան շահ՝ ընկալելու այդ տեղեկատվությունն ու վերլուծելու այն: Իսկ երբ չկա շահ, եւ տրամադրվում է ամորֆ գիտելիք, ոչ ոք չի խորանա դրա մեջ:

Այս տրամաբանությամբ, եթե անձն ընտրելու լինի միեւնույն պայմաններով ավանդի ու պարտատոմսի միջեւ, նա, միանշանակ, կնախընտրի առաջինը, որն իրեն ծանոթ է:  Մինչդեռ եթե պարտատոմսը հաճախորդին տա լրացուցիչ 1-2 տոկոս, դա կստիպի նրան մտածել դրա մասին՝ հավաքելով անհրաժեշտ ինֆորմացիա: Արդյունքում, մենք կունենանք հասարակության մի հատված, որն ունի խնայողություններ եւ գիտի` ինչպես ներդնել արժեթղթերում:

- Պրն Սարոյան, զարգացման ի՞նչ առաջիկա ծրագրեր ունի «ՆԱՍԴԱՔ ՕԷՄԷՔՍ Արմենիա»-ն:

- Մեր առաջիկա ծրագրերի թվում են պետական պարտատոմսերի աճուրդների կազմակերպումը մեր հարթակում, նոր գործիքներ ներդնումը, ինչպես նաեւ արժեթղթերի առքուվաճառքի «t+n» մոդելի գործարկումը (մեզ մոտ գործարքները ներկայում նախնական դեպոնացմամբ են):  

Միաժամանակ, ԿԲ-ի հետ համատեղ աշխատանքներ են տարվում՝ զարգացնելու Կենտրոնական դեպոզիտարիայի գործառույթները` պայմանավորված Clearstream համակարգի գործարկմամբ եւ կենսաթոշակային ֆոնդերի սպասարկմամբ: Այժմ աշխատում ենք դեպոզիտարիայում փողի հաշիվներ վարելու ուղղությամբ, որը թույլ կտա միջբանկային առեւտուրն իրականացնել ոչ թե ժամը 10:00-16:00-ը, այլ ավելի երկար: Կկարողանանք ընդլայնել բորսայական ժամերը, ներդնել նոր ծառայություններ, ինչպես, օրինակ, եռակողմ (triparty) ռեպոն:

Առաջիկա ծրագրերի թվում է նաեւ Հայաստանում ներդրումային ֆոնդ ինստիտուտի ձեւավորումը: ՀՀ-ում առկա է բավական բարենպաստ իրավական միջավայր դրա ստեղծման համար: Լոկալ մակարդակում սա կարող է հետաքրքիր չլինել, սակայն կարող է գրավիչ լինել օտարերկրյա ներդրողների եւ ֆոնդերի կառավարիչների համար, որոնք կստեղծեն ներդրումային հիմնադրամ Հայաստանում՝ իրենց հետ բերելով «դրսի» փող եւ ակտիվների կառավարման ոլորտի միջազգային փորձ:

Կոնստանտին Սարոյանի հետ զրուցել է Սիրանուշ Սիմոնյանը