Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում TUSIAD տնտեսագիտական հետազոտությունների ֆորումի եւ Քոչ համալսարանի տնօրեն Սելվա Դեմիրալպայի եւ Մերիլենդի համալսարանի տնտեսագիտության պրոֆեսոր Շեբնեմ Կալեմլի-Օզջանայի հոդվածը:

Պետք չէ զարմանալ Թուրքիայի տնտեսական եւ ֆինանսական նորագույն խնդիրների վրա: Եռակի ճգնաժամն այս երկրում՝ պայմանավորված արժույթով, բանկերով եւ պետական պարտքով, շարունակվում է արդեն մի քանի տարի: Եվ այսօր լայնորեն քննարկվում է մի հարց՝ արդյո՞ք այս տնտեսական ճգնաժամը կհանգեցնի քաղաքական ճգնաժամի:

Թուրքիայի տնտեսությունը տառապում էր մշտապես բարձր գնաճից եւ բյուջեի աճող դեֆիցիտից՝ անգամ Covid-19 համավարակի հարվածից առաջ: Արդեն ավելի քան մեկ տասնամյակ գնաճային սպասումներն այստեղ գերազանցում են նպատակային մակարդակն (5%) ավելի քան 50%-ով: 2017-ի վերջից թուրքական լիրան շարունակաբար արժեզրկվում է ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ՝ 2018-ի օգոստոսին ընկնելով 20%-ով: Համավարակի ընթացքում դրամավարկային քաղաքականության ակտիվ թուլացումը, վարկավորման չափազանց մեծ աճի վրա հիմնված անկայուն տնտեսական քաղաքականությունը եւ կապիտալի արտահոսքի հետեւանքները փոխհատուցելու նպատակով կենտրոնական բանկի արժութային պահուստների վաճառքը՝ այս ամենը տնտեսությունում նոր խոցելի կողմեր էր ստեղծել եւ հանգեցրել նրան, որ անցած տարվա հունվարից լիրան արժեզրկեց եւս 40%-ով:

Նոյեմբերին նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը նշանակել էր ֆինանսների նոր նախարար եւ կենտրոնական բանկի նոր կառավարիչ: Երկրի դրամավարկային քաղաքականության մեջ իրականացվել էր վաղուց հասունացած բարեփոխում, եւ տարեվերջին լիրան վերադարձրեց իր կորուստների 10%-ը:



Թուրքիան պահպանում է լողացող փոխարժեքի ռեժիմը սկսած 2001-ից, երբ  վճարային հաշվեկշռի, պետական պարտքի եւ բանկային համակարգի ճգնաժամային վիճակը ստիպեց նրան հրաժարվել լիրան դոլարի եւ եվրոյի արտարժույթների զամբյուղի հետ կապելուց: Թուրքիան անցավ գնաճի թիրախավորման ռեժիմի, համաձայն որի տոկոսադրույքները չպետք է շտկվեն արժույթի ամրապնդման կամ արժեզրկման համար, ինչպես նաեւ՝ ի պատասխան կապիտալի արտահոսքի հանգեցնող արտաքին ցնցումների (օրինակ՝ Covid-19):

Թուրքիայում դանդաղ ընթացող ճգնաժամը կարող ենք բաժանել երեք փուլի:

Առաջին, նախահամավարակային փուլում լիրան դանդաղ արժեզրկվում  էր, քանի որ հիմնարար կառուցվածքային խնդիրները չէին վերացվում, իսկ գնաճի թիրախավորումը կարեւոր առաջնահերթություն չէր: Միջազգային շուկաներում թուրքական բանկերի կողմից հեշտությամբ միջոցներ փոխառելու հնարավորությունը թույլ էր տալիս խուսափել արժույթի ավելի կտրուկ արժեզրկումից:



Ճգնաժամի երկրորդ փուլը սկսվեց անցած տարվա մարտին՝ համամարակի հարվածի ժամանակ: Սկզբից Թուրքիան (ինչպես եւ այլ երկրներ) արձագանքեց՝ թուլացնելով դրամավարկային եւ բյուջետային քաղաքականությունը: Սակայն ընդարձակվող դրամավարկային քաղաքականությունն արագորեն հասավ իր վերջին սահմանին: Գնաճի երկնիշ մակարդակից ցածր տոկոսադրույքների իջեցումը հանգեցրեց դոլարացման գործընթացին. տեղական եւ օտարերկրյա ներդրողների հրաժարվելը լիրայով արտահայտված ակտիվներից դարձավ արժույթի կտրուկ արժեզրկման պատճառ, ինչը Թուրքիան անհաջող փորձեց կասեցնել՝ վաճառելով ոսկեարժութային պահուստներից շուրջ $130 մլրդ:

Այնուամենայնիվ, անգամ եթե Թուրքիայի կենտրոնական բանկը լիրայի փոխարժեքին աջակցելու համար ավելի շատ արժութային պահուստներ ունենար, արդյունքը կլիներ ճիշտ նույնը: Վաղ թե ուշ, երբ ֆինանսական շուկաները հաշվի առնեին Թուրքիայի երկրի ռիսկը, ինչպես նաեւ վերջինիս արժութային ռիսկերը, երկրի արժութային փոխարժեքը պարտադիր ենթարկվելու էր կտրուկ շտկման: Արժութային պահուստները սպառող պետությունը սկզբունքորեն կարող է միջոցներ պարտք վերցնել միջազգային շուկաներում եւ շարունակել ինտերվենցիան՝ սեփական արժույթի փոփոխականությունը հաղթահարելու համար: Ավելին, համաշխարհային գլոբալ անորոշության ուժեղացման ժամանակ արտարժույթով փոխառություններն ավելի էժան են, քան տեղական արժույթով:

Սակայն փոխառությունների ցածր արժեքը Թուրքիային շատ չօգնեց: Երկրի ռիսկերի մեծացմանը եւ բանկերի հաշվեկշռի վատթարացմանը զուգահեռ` դժվարացել էր արտերկրում արտարժույթով փոխառություններ ստանալը: Քանի որ արժեզրկումը զսպելու համար արժութային պահուստները վաճառվում էին բանկերի միջոցով,  իսկ տնային տնտեսություններն, ի պատասխան գնաճի ավելացման, մեծացնում էին իրենց արժութային ավանդները, բանկերի մոտ սկսեց արագորեն աճել արժութային անհավասարակշռությունը:  Շարունակվող համավարակի պայմաննորում սկսել էր թափ հավաքել դոլարացման գործընթացը. հատկապես օգոստոսին կտրուկ արագացավ բնակչության արժութային ավանդների ծավալի աճը, ինչը մեծացրեց բանկերի արժութային պարտավորությունները Թուրքիայի տնային տնտեսությունների նկատմամբ:

Արժութային այս անհավասարակշռությունը նվազեցնելու համար պետական բանկերը պետք է կամ ավելացնեին արտարժույթով ընկերությունների վարկավորումը (կայունացնելով ակտիվները), կամ նվազեցնեին արժութային փոխառությունների ծավալը ինչպես Թուրքիայի բնակչության, այնպես էլ օտարերկրյա վարկատուների համար (կայունացնելով պասիվները): Բանկերը չեն կարող միանգամից նվազեցնել արժույթով իրենց արտաքին պարտքը, քանի որ իրենց  անհրաժեշտ է մարել կամ երկարաձգել գոյություն ունեցող զգալի պարտքային պարտավորությունները: Իսկ թուրքական ընկերությունները վախենում են, որ չեն կարողանա արժութային բավարար եկամուտներ ունենալ՝ արժութային վարկերը մարելու համար, չնայած դրանք ավելի էժան են: Արդյունքում, բանկերին դժվար կլինի բարելավել իրենց արժութային դիրքերը՝ միաժամանակ շարունակելով վաճառել պահուստներն՝ ի աջակցություն լիրային:
 
Ամբողջ այս անկայուն տնտեսական քաղաքականությունը բարձրացրեց Թուրքիայի երկրի ռիսկերը: Ազատականացված կապիտալի շարժ ունեցող երկրում, որտեղ բանկերի ֆոնդավորման պայմանների վրա ազդում է ոչ միայն գլոբալ ֆինանսական միջավայրը, այլեւ երկրի ռիսկը, բանկերը չեն կարողանում հավասարակշռություն հաստատել արժույթի փոխարժեքի եւ տոկոսադրույքների միջեւ: Բյուջետային եւ դրամավարկային խելամիտ քաղաքականություն վարելու փոխարեն այս նպատակով բանկերին օգտագործելը խաթարում է ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին տնտեսական հաշվեկշիռը:

Այսօր սկսվել է թուրքական ճգնաժամի երրորդ փուլը. իշխանությունները սկսել են դրամավարկային քաղաքականության նորմալացումը՝ բարձրացնելով տոկոսադրույքները: Սեպտեմբերին Թուրքիայի ԿԲ-ն բարձրացրել էր տոկոսադրույքը երկու տոկոսային կետով: Սակայն բանկը չբարձրացրեց տոկոսադրույքը հոկտեմբերին՝ չշարունակելով դրամավարկային քաղաքականության խստացման այս ցիկլը, փոխարենը բարձրացրեց տոկոսադրույքները անուղղակիորեն՝ իրացվելիության գործարքների միջոցով: Այս ամենը ամրապնդեց այն տեսակետը, որ իշխանությունները չեն ցանկանում կամ չեն կարողանում լուծել իրենց առջեւ ծառացած առավել սուր խնդիրները: Շուկայի բացասական արձագանքը, ինչպես նաեւ առաջացած ճնշումը չեզոքացնելու համար կենտրոնական բանկի պահուստների պակասությունը ստեղծեցին իրադարձությունների այնպիսի շղթա, որը հանգեցրեց տնտեսական թիմի փոխարինմանը:



Թուրքիայի ԿԲ նոր կառավարիչը եւ ֆինանսների նոր նախարարը պնդում են, որ գնաճի թիրախավորումը առաջնահերթություն կդառնա Թուրքիայի համար: Սակայն,  ի վերջո, երկրի դրամավարկային քաղաքականության վրա ազդելու է Էրդողանը, իսկ նա պարբերաբար ասում է, որ բարձր տոկոսադրույքները հանգեցնում են գնաճի ավելացմանը: Իսկ ի՞նչ  տեղի կունենա, երբ ֆինանսական շուկաները կայունանան: Արդյո՞ք ԿԲ-ն կշարունակի օրթոդոքսալ գնաճի թիրախավորմանը համապատասխանող խստացնող քաղաքականությունը, թե՞ կմտածի տոկոսադրույքների իջեցման մասին՝ փորձելով «իջեցնել» գնաճը՝ Էրդողանի գաղափարներին համահունչ:

Ներդրողներն ուշադիր հետեւում են իրավիճակին: Եթե պարզվի, որ Թուրքիայում դրամավարկային քաղաքականության խստացումը փոխարժեքի կայունացման միանգամյա փորձ է, եւ առաջիկա ամիսներին գնաճի նվազեցման համար երկիրը սկսի իջեցնել տոկոսադրույքները, ապա, անկասկած, երկրի դանդաղ ընթացող  ճգնաժամը կշարունակվի:

Copyright: Project Syndicate, 2021
www.project-syndicate.org