Ներկայացնում ենք Լեգելատա իրավաբանական եւ հաշվապահական ընկերության կառավարիչ գործընկեր Գոռ Մարգարյանի հոդվածը՝ գրված հատուկ Banks.am-ի համար:

Գոռ Մարգարյան

Տեխնոլոգիաների զարգացման արդյունքում առաջացած եւ ապակենտրոնացված համակարգի վրա հիմնված, հատուկ եւ չկրկնվող կոդով անհատականացող հաշվի միավորների՝ թոքենների (այսուհետ՝ կրիպտոակտիվ կամ կրիպտոարժույթ) վերաբերյալ իրավական ըմբռնումները եւ կարգավորումները մտնում են զարգացման ավելի հասուն փուլ:

Երկարատեւ լռությունից հետո Հայաստանի Հանրապետությունը իրավաբանորեն ընդունում է, որ կրիպտոակտիվները գոյություն ունեն եւ փորձում է կարգավորել դրանց հետ կապված հասարակական հարաբերությունները:

Այդ մասին է վկայում 2024թ. հունիսի 13-ին ՀՀ Ազգային Ժողովի կողմից առաջին ընթերցմամբ ընդունված ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին օրենքը, որը հստակ սահմանում է, որ կրիպտոակտիվը գույք է, որն ունի արժեք կամ հավաստում է իրավունք: Այս կարգավորումը ամենաքիչը մերժում է այն մոտեցումը, որ կրիպտոակտիվները կարող են դիտարկվել որպես արժութային արժեքներ: Բացառվում է իրավական անորոշությունը այդ երեւույթի նկատմամբ գույքից տարբերվող շրջանառության այլ օբյեկտներին վերաբերող կանոնների կիրառման համատեքստում:

Նույն օրենսդրական նախաձեռնության շրջանակներում փոփոխությունների են ենթարկում նաեւ մի շարք այլ օրենքներ, մասնավորապես, «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» ՀՀ օրենքը, որտեղ կրիպտոարժույթ տերմինը փոխարինվում է կրիպտոակտիվ տերմինով:

Զարմանալի է, սակայն, որ սույն նախաձեռնության շրջանակներում որեւէ փոփոխության չի ենթարկվում ՀՀ Հարկային օրենսգիրքը (այսուհետ՝ Օրենսգիրք): Հարկային քաղաքականությունը, ինչպես գիտենք, կենտրոնական տեղ է զբաղեցրել ՀՀ հասարակական կյանքում վերջին մի քանի տարիներին՝ քանի որ հարկերի անխտրական հավաքագրումը և դրանց արդարացի բաշխումը ՀՀ Կառավարության առաջնահերթություններից է:  

Եթե Օրենսգրքում սույն նախաձեռնությամբ փոփոխություն կատարելու անհրաժեշտություն չի առաջացել, ապա դա ենթադրաբար նշանակում է, որ Օրենսգրքում կրիպտոակտիվների հարկմանը վերաբերող դրույթները ամբողջական են, պարզ եւ կանխատեսելի, ինչպես հարիր է ժողովրդավարական կառավարման համակարգ ունեցող երկրներին:

Հետեւաբար, մեզ ընդամենը մնում է կիրառել օրենքները՝ պարզելու համար, թե ավելացված արժեքի հարկի, շահութահարկի եւ եկամտային հարկի ինչպիսի պարտավորություններ են առաջանում կրիպտոակտիվներով գործառնությունների ժամանակ ֆիզիկական եւ իրավաբանական անձանց համար:

Ցավոք, վերլուծությունը սկսում է նրանից, որ միանգամից բացառում ենք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի կիրառությունը Օրենսգրքի տերմինների բովանդակությունը պարզելու համար, քանի որ Օրենսգրքի 2–րդ հոդվածը բացառում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի կիրառումը այդ նպատակի համար:  Հետեւաբար, նոր ընդունվող փոփոխությամբ առաջարկվող սահմանումը կիրառելի չէ եւ պետք է հիմք ընդունել Օրենսգիրքը որպես առանձին համակարգ մեկնաբանման եւ կիրառման համար:

Ավելացված արժեքի հարկ

Օրենսգրքի 60 հոդվածի համաձայն, ավելացված արժեքի հարկով հարկման օբյեկտ են համարվում ապրանքի մատակարարման եւ ծառայությունների մատուցման գործարքները: Ընդ որում, Օրենսգիրքը հստակ նշում է, որ ծառայությունների մատուցման գործարք է համարվում նաեւ ոչ նյութական ակտիվի օտարումը, ինչպես նաեւ ոչ նյութական ակտիվի օգտագործման տրամադրումը:

Դժվար է չնկատել, որ Օրենսգրքի 4–րդ հոդվածի համաձայն «ակտիվ» եւ «ոչ նյութական ակտիվ» տերմինները որդեգրում են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի տրամաբանությունը, սահմանելով ակտիվը որպես ցանկացած գույք, գույքային իրավունք եւ անձնական ոչ գույքային իրավունք: Սակայն, ելնելով այն հանգամանքից, որ Օրենսգիրքը բացառել է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի կիրառումը Օրենսգրքի տերմինների բովանդակության բացահայտման համար, անհայտ է, թե ինչպես պետք է մեկնաբանվեն «գույք», «գույքային իրավունք» եւ «անձնական ոչ գույքային իրավունք» հասկացությունները:

Ինչեւէ, ենթադրելով, որ կրիպտոակտիվները ամենաքիչը կհամարվեն ոչ նյութական ակտիվներ Օրենսգրքի իմաստով, ստացվում է, որ դրանց ցանկացած օտարման կամ օգտագործման տրամադրման դեպքում պետք է գանձվի ԱԱՀ: Օրինակ, եթե կրիպտոակտիվների փոխանակման կետի գործունեություն իրականացնող իրավաբանական անձը փոխանակում է դրամը կրիպտոակտիվի հետ, ապա փոխանակման գնին պետք է ավելանա ԱԱՀ:

Այս մոտեցումը, իհարկե, հակասում է առաջին հերթին այն նպատակին, ինչի համար օգտագործվում են կրիպտոակտիվները՝ որպես արժեքի միավոր, կամ արժութային արժեք: Ավելի զարգացած երկրներ, օրինակ, ԱՄՆ-ն, կարգավորել են այս հարցը հօգուտ նրա, որ երկու հավասարազոր արժեքների փոխանակումը չի առաջացնում հարկային հետեւանքներ:

Եկամտային հարկ

Պարզվում է նաեւ, որ շարունակելով վերը նշված տրամաբանությունը, կրիպտոկատիվ վերցնող իրավաբանական անձը ֆիզիկական անձին դրամական միջոցներ վճարելիս պետք է որպես հարկային գործակալ պահի եւ ՀՀ բյուջե վճարի 10 տոկոս եկամտահարկ գործարքի գումարից (Օրենսգրքի 150.9 հոդված): Սույն կարգավորումը նույնպես խնդրահարույց է եւ հակասում է կրիպտոակտիվներով գործառնությունների էությանը:

Եթե նպատակը շահույթ հարկելն է, ապա պետք է թույլատրվի ծախսերի նվազեցում ֆիզիկական անձանց համար եւ հարկային գործակալի ինստիտուտի վերացում՝ դրա փոխարեն հնարավորություն տալով ֆիզիկական անձանց վճարել եկամտային հարկը կրիպտոակտիվի սկզբնական եւ վերջնական արժեքի տարբերության չափով:

Շահութահարկ

Շահութահարկին վերաբերող դրույթները, երևի թե, կկարողանան տվյալ իրավիճակի հետ կապված ապահովել այնպիսի արդյունք, երբ իրավաբանական անձինք կվճարեն հարկեր իրենց շահույթից: Այստեղ, սակայն, բաց են մնում կրիպտոակտիվների գնահատման եւ վերագնահատման հետ կապված հարցերը եւ դրանց պարտադիրությունը, ինչը նորից անորոշություններ է առաջացնում կապված դրանց հարկման բազայի հետ:

Եզրակացություն

Կրիպտոակտիվների հարկման հետ կապված Օրենսգրքի դրույթների անորոշությունը պետք է մեկնաբանվի հարկ վճարողի օգտին՝ սա են պնդում նույն Օրենսգիրքը եւ վարչարարության կանոններ սահմանող ՀՀ օրենքները: Այլ հարց է, որ հարկ վճարողները ստիպված կլինեն ռեսուրսներ եւ ժամանակ ծախսել իրենց իրավունքները իրավական՝ ներառյալ դատական կարգով հարկային մարմիններից պաշտպանելու համար: Այդ պատճառով նախընտրելի կլիներ հստակորեն փոփոխել Օրենսգիրքը՝ սահմանելով հստակ կանոններ: Ավելին, անհրաժեշտ կլինի սահմանել կրիպտոակտիվների հարկման համար այնպիսի հատուկ կանոններ, որոնք չեն խոչընդոտի դրանց ազատ շրջանառությունը՝ վերջիններիս էությանը հակառակ գնացող կանոնների սահմանմամբ: