Կենսաթոշակային բարեփոխումներն իրավամբ համարվում են Հայաստանի կառավարության ամենահամարձակ քայլը հողի սեփականաշնորհումից հետո: 2014-ից սկսած 1974 թվականին եւ ավելի ուշ ծնված քաղաքացիների աշխատավարձից ամսական 5% պարտադիր կերպով կուտակվելու է կենսաթոշակային հաշիվներին: Սոցիալական տեսանկյունից անկյունաքարային այս փոփոխությանը նախապատրաստվելու համար դեռեւս 2011թ. սկզբից ուժի մեջ մտավ կենսաթոշակային համակարգի կամավոր կուտակային բաղադրիչը, որից կարող էին օգտվել գործատուները եւ անհատները: Չնայած առաջարկվող որոշակի հարկային արտոնություններին, կարծես, կամավոր սխեմաների հանդեպ հետաքրքրություն չառաջացավ ո՛չ առաջինների, ո՛չ էլ երկրորդների մոտ, եւ ստացվում է այնպես, որ կուտակային համակարգը լինելու է բացարձակ նոր մի իրողություն թե՛ գործատուների, եւ թե՛ վարձու աշխատողների մեծամասնության համար:

Այսպիսի իրավիճակը, ի թիվս այլ հանգամանքների, կարող է բացատրվել նաեւ տարատեսակ թյուրըմբռնումներով կենսաթոշակային բարեփոխումների վերաբերյալ, որոնք վերացնելու, պետական հատվածից բացի, կոչված են նաեւ խորհրդատվական ընկերությունները: Պարզվում է, կենսաթոշակային խորհրդատվությունն արդեն սկսում է տեղ գտնել ընկերությունների ծառայությունների ցանկում:

Առաջինը նման քայլի է Հայաստանում դիմել Պարադիգմա Արմենիա խորհրդատվական եւ հետազոտական ընկերությունը, որի գլխավոր տնօրեն Ահարոն Չիլինգարյանը պատմել է Մեդիամաքսին եւ Banks.am-ին կենսաթոշակային բարեփոխումների շուրջ զարգացումների մասին:
 
- Կենսաթոշակային խորհրդատվությունը, որը մատուցվում է Ձեր ընկերության կողմից, բացարձակ նոր ուղղություն է մեր շուկայում, բայց միեւնույն ժամանակ կարեւոր սոցիալական տեսանկյունից` հաշվի առնելով 2014-ից Հայաստանի անցումը պարտադիր կուտակային կենսաթոշակային համակարգին: Կպատմե՞ք թե ինչ է իրենից ենթադրում այս ծառայությունը:

- Հայաստանում ընթացող կենսաթոշակային բարեփոխումները լուրջ մարտահրավեր է, եւ Աստված չանի, որեւէ մեկի մտքով անցնի վհատվել այս դժվարություններից եւ կենտրոնախույս քայլեր ձեռնարկել:

Այս բարեփոխումները նախագծվել են երկար ժամանակ եւ դրանց ազդեցությունը, հուսով եմ, մենք կնկատենք շուրջ 5 տարուց, երբ մարդիկ իրենց անձնական կենսաթոշակային հաշիվներին կսկսեն տեսնել շոշափելի գումարներ:

Ափսոս կլիներ, եթե մենք, որպես խորհրդատվական եւ հետազոտական ընկերություն, բավարարվեինք կողքից նայելով, թե ինչ են անում բարեփոխումների հարցում կառավարությունը եւ Կենտրոնական բանկը: Կարեւոր է, որ մասնավոր ընկերությունները եւս իրենց վրա որոշակի հանրային բեռ վերցնեն:

Ես նկատեցի, որ կենսաթոշակային բարեփոխումների գծով Հայաստանում լավագույն փորձագետներից մեկը՝ Սուսաննա Կարապետյանը, ով նախկինում ԱՄՆ ՄԶԳ կենսաթոշակային բարեփոխումների փորձագիտական թիմի անդամ էր, նոր աշխատանքի դեռ հրավիրված չէր եւ ես որոշեցի դա անել:

Շատ հաճախ խոշոր ընկերությունները չեն բավարարվում, երբ իրենց ուղղակի պատմում եք կուտակային սխեմաների առավելությունների մասին, քանի որ այդ ընկերությունները երբեմն էական ազդեցություն ունեն շուկայում, հետեւաբար, մտածում են ոչ միայն իրենց աշխատակիցների եւ շահույթի, այլ նաեւ այն մասին, թե ինչպես դա կանդրադառնա ընդհանուր համակարգի վրա:

Մենք հասկացանք, որ մեծ ընկերությունների հետ այդ թեմայով պետք է խոսեն գլոբալ ռեֆորմի մասին պատկերացում ունեցող փորձագետներ եւ, այսպիսով, ստացանք յուրօրինակ մի ծառայություն: Այժմ զբաղվում ենք կենսաթոշակային խորհրդատվությամբ եւ միկրո-, եւ մակրո-հարթություններում` փոխանցելով մեր պատկերացումները ձեռնարկություններին եւ պատասխանելով իրենց մտահոգող հարցերին:

- Բայց կամավոր կուտակային սխեմաներում մեզ մոտ, կարծես, հետաքրքրված են հատուկենտ գործատուներ` անգամ խոշորների թվում:

- Այո, մտահոգիչ է, որ առայժմ կամավոր կուտակային կենսաթոշակային համակարգի վերաբերյալ մեր երկրում բավականաչափ քննարկումներ չկան:

Միգուցե, պատճառներից մեկն այն է, որ կամավոր կուտակային սխեմա առաջարկող կենսաթոշակային ակտիվի կառավարիչ ընկերություն եւ ֆոնդ գրանցվեցին ընդամենը մի քանի ամիս առաջ: Իհարկե, որքան մոտենա 2014 թվականը, համոզված եմ, մենք կունենանք այդ դաշտում աշխատող նոր ընկերություններ, քանի որ պարտադիրը հարաբերականորեն մեծ շուկա կստեղծի:

Իսկ կամավորի մասով, կարծես, մի տեսակ տանուլ ենք տալիս: Այս պահին չեմ տեսնում, որ մեր ընկերությունից բացի որեւէ մեկը փորձի մասնավոր եւ հետազոտական դաշտում որեւէ խոսք ասել կենսաթոշակային բարեփոխումների մասին:

Մենք կազմակերպում ենք սեմինարներ, վարում ենք բլոգ, գրում ենք կամավոր կուտակային սխեմաներին վերաբերող հոդվածների շարք, սեմինարների եւ հանդիպումների ժամանակ բարձրացնում ենք կողմերին մտահոգող հարցեր:

Վերջերս կենտրոնական բանկը տեսահոլովակ թողարկեց, որում հայտնի մարդիկ ազատորեն եւ մի քիչ էլ կատակային ոճով պատմում են պարտադիր կուտակայինի կենսաթոշակային համակարգի մասին: Հետաքրքիր է, ինչո՞ւ որեւէ խոսք չի ասվում կամավորի մասին, արդյո՞ք, իսկապես, կամավորն ու պարտադիրը իրար հետ համատեղելի չեն, չէ՞ որ իրենք միայն փոխլրացնում են իրար:

Քանի որ պետական ողջ քարոզչությունն ընթանալու է պարտադիրի շուրջ, մենք կենտրոնացել ենք կամավորի վրա եւ կարծում ենք, որ այն իր մեջ մեր երկրում արժեքի ավելացման համար սաղմնային լավ ռեսուրս է պարունակում, որը մենք դեռեւս լավ չենք ընկալում:

- Իրոք, զարմանալի է կամավոր սխեմաների հանդեպ անտարբերությունը, մանավանդ, որ դրանք ավելի լիբերալ են պարտադիրի հետ համեմատ եւ պետք է հետաքրքրություն առաջացնեին հատկապես խոշոր եւ մրցակցային դաշտում գործող ընկերությունների մոտ:

- Երբ հանդիպումներ ենք անցկանցում այս թեմայով, մարդկանց ամենից շատ մտահոգող հարցը վերաբերում է երաշխիքներին, որ կուտակվող գումարները չեն փոշիանա:

Մենք մշտապես հրավիրում ենք մասնակցելու մեր հանդիպումներին գործընկերներին Կապիտալ Ասեթ Մենեջմենթ-ից, որոնք կառավարում են Հայաստանում առաջին ներդրումային ֆոնդը, որպեսզի մարդիկ ստանան պատասխաններ նման հարցերի շուրջ անմիջապես այն գիտակ մասնագետների կողմից, որոնք էլ պետք է կառավարեն իրենց ակտիվները:

Վախենում եմ` երբ գա պարտադիր կուտակային համակարգի ժամանակը, կամավորի մասին այդ ժամանակ էլ ավելի քիչ կխոսեն, մինչդեռ եթե լիներ ակտիվություն կամավորի մասով, անցումը պարտադիրին կլիներ ավելի սահուն:

- Իսկ միգուցե այն հարկային եւ այլ խթանները, որոնք առաջարկվում են գործատուներին կամավոր սխեմաներ գործադրելու դիմաց, բավարա՞ր չեն: Կա որոշակի հարկային արտոնություն, բայց դրանից օգտվելու ցանկացող, կարծես, չկա:

- Միգուցե: Երկրներ կան, որտեղ այդ արտոնությունները բազմակի անգամ շատ են: Կառավարությունը մեկ անգամ անդրադարձավ այդ հարցին, երբ ճիշտ նույն արձագանքը լսելով, բարելավեց օրենսդրությունն ի նպաստ աշխատողի եւ գործատուի, որպեսզի նրանք ավելի ազատ լինեն եւ ավելի հեշտորեն կարողանան հանել իրենց կուտակած գումարները կամավորի պարագայում: Ճկունությունն ավելացավ, բայց կարծում եմ, կարելի է գնալ նաեւ ավելիին: Բարդացնող հանգամանքն այստեղ նրանում է, որ դեռ չկա որեւէ կիրառման պրակտիկա:

- Հարց պարտադիր կուտակային համակարգի վերաբերյալ. մասնավոր հատվածում հայտարարագրված աշխատավարձը հաճախ տարբերվում է փաստացի աշխատավարձից, մինչդեռ ակնհայտ է, որ աշխատողները շահագրգռված են լինելու, որ պարտադիր կուտակային համակարգի ներդրվելուց հետո աշխատավարձն ամբողջապես հայտարարագրվի: Ստացվում է շահերի բախում գործատուի եւ աշխատողների միջեւ, իսկ եկամտային հարկի մասին օրենքը լուծեց այս խնդիրը միայն մասամբ:

- Խնդիր այստեղ իրոք կա եւ այն շատ արագ չի էլ լուծվելու: Այստեղ մեծ անելիք ունի կառավարությունը, որը պետք է անի այնպես, որ բոլորի նկատմամբ լինի հավասար ճնշում, ու այնպես չստացվի, որ մի ոլորտ կամ առանձին ընկերություն ամբողջությամբ համապատասխանի կանոններին, իսկ մյուսը` ոչ: Վերջինս կստանա մրցակցային առավելություն:

Այս հավասար ճնշումը կոչվում է «հորիզոնական արդարություն», որի «քավորը» պետությունն է իր դատաիրավական համակարգով:

Աշխատողներն էլ իրենց հերթին պետք է պահանջեն գործատուից «լավ վարվել» իրենց ապագայի հետ:

Ցավոք, Հայաստանում գրեթե չկան ուժեղ արհմիություններ, որոնք կարող էին զգալի դեր խաղալ այս գործընթացում:

- Այսօր մենք բանկային համակարգում ունենք դոլարիզացիայի 70%-անոց մակարդակ, մինչդեռ մեր կենսաթոշակային պարտադիր կուտակումները ներդրվելու են առավելապես պետական պարտատոմսերում: Արդյո՞ք դա բացասաբար չի ընկալվի մարդկանց կողմից, քանի որ դրամի հանդեպ չկա վստահություն անգամ միջնաժամկետ կտրվածքում, իսկ այստեղ խոսքը գնում է երկար փողերի մասին:

- Անհրաժեշտ են հեջավորման գործիքներ բոլոր մակարդակներում: Օրինակ` կորպորացիաները կաշխատեն կառավարել իրենց պարտավորությունների երկար ու կարճ դիրքերը, դա յուրօրինակ մենեջմենթ է եւ յուրօրինակ գիտելիք է պահանջում:

Իսկ հիմա դիտարկենք փոքր ընտանեկան բիզնես կամ անհատ. ձեր կարծիքով, այս ընտանիքը կամ քաղաքացին արժութային ռիսկը հեջավորելու հարցը ավելի լա՞վ կլուծի, քան փորձառություն ունեցող ակտիվի կառավարիչը:

Բարեփոխումների խիստ դրական կողմն այն է, որ խաղի մեջ են հայտնվում օրինական կառավարիչներ` օժտված անհրաժեշտ գիտելիքներով: Արդյունքում ստացվում է, որ արժութային ռիսկի կառավարման խնդիրը բոլոր առումներով ավելի լավ ձեռքերում է հայտնվում, երբ գործ ունեք կոլեկտիվ ակտիվների կառավարիչների հետ:

Կառավարիչը մտածելու է եկամուտ վաստակելու մասին ե՛ւ իր, ե՛ւ փայատերերի համար: Իսկ այս դեպքում շահելու կամ կորցնելու շանսերը 50/50 են, ինչը, կարծում եմ, նորմալ հարաբերակցություն է:

Գիտեք, որ Հայաստանում վերջերս սկսել են արտարժույթով պարտատոմսեր թողարկել, հետեւաբար, այս իմաստով դա լավ լուր էր ձեր հարցին պատասխանելու համար: Այնպես որ, Հայաստանում արդեն իսկ կա արտարժութային ակտիվներում ներդրումներ անելու հնարավորություն:

- Դուք մատնանշեցիք պրոֆեսիոնալ կառավարիչներին, այստեղից հռետորական հարց. որտե՞ղ են այդ կառավարիչները, դաշտն այս առումով դեռ շատ նոսր է, մինչդեռ պարտադիր կուտակային կենսաթոշակային համակարգի գործադրմանը մնում է կես տարի:

- Իսկապես, արդեն այսօր, իսկ ամենաուշը` աշնանը, մարդիկ պետք է արդեն սկսեին ընտրություն անել կառավարիչների միջեւ: Տեղյակ եմ, որ կառավարությունը, Կենտրոնական բանկը եւ ֆինանսների նախարարությունն ինտենսիվ բանակցությունների մեջ են տարբեր չափի եւ փորձառության ընկերությունների հետ, որպեսզի նրանք գան Հայաստան:

- Այսինքն, նախապատվությունը տրվել է դրսի ընկերություններին:

- Այո, դա արդարացված է: Ավելի լավ է` այդ գործում փորձառություն ունեցող կառույցներ գան: Ավելի մեծ երկրից, ավելի մեծ փորձ ունեցող մասնագետն ունի ավելի շատ շանսեր, որ տանուլ չի տա գործը: Օրինակ` երբ Հայաստան առաջին անգամ հրավիրվեց HSBC-ն, դա հեղափոխություն էր բանկային դաշտում, այդ բանկը սկսեց գործունեության չափանիշներ սահմանել:

Թող պարտադիրի մասով միանգամից գա փորձառու ընկերություն եւ իր գործունեությամբ եւս չափանիշներ սահմանի: Իհարկե, մեր տեղական ընկերությունները, որոնք կհամապատասխանեն օրենքով սահմանված չափանիշներին, եւս կգնան առաջ, իսկ եթե դրա հետ միաժամանակ ունենանք մի բարձր նշաձող, ի դեմս արտասահմանյան հարուստ փորձ ունեցող ակտիվների կառավարչի, ապա շահում ենք բոլորս, քանի որ մրցակցությունն առողջ է լինելու:

Երբ Հայաստան են գալիս մեծ եւ ուժեղ բրենդներ, այն անարդյունավետ եւ բյուրոկրատական համակարգը, որը ճահճի է նման, չի կարող վարվել իրենց հետ այնպես, ինչպես մնացածի հետ, իսկ դա կարեւոր է ողջ համակարգն առողջացնելու համար:

Ահարոն Չիլինգարյանի հետ զրուցել է Ռուբեն Հարությունյանը