Ներկայացնում ենք Կոլումբիայի Իրավաբանական դպրոցի համեմատական իրավունքի պրոֆեսոր Քաթարինա Փիստորի հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:

Քաթարինա Փիստոր 

Ժողովրդավարական հասարակություններին անհրաժեշտ են ազատ եւ արդար ընտրություններ եւ անկախ ու անաչառ դատական համակարգ, որը լուծում է վեճերը՝ անկախ կողմերի ինքնությունից։ Եթե ժողովրդավարական պետությունների կողմից սահմանված օրենքները չեն կիրառվում անաչառորեն եւ առանց գործադիր իշխանության միջամտության, ժողովրդավարությունը արժանի չէ իր անվանը։

Բայց արդյո՞ք սա վերաբերում է նաեւ ժողովրդավարական պետության փողերի կառավարմանը։ Եթե անկախ, տեխնոկրատական կենտրոնական բանկերը չեն նպաստում ժողովրդավարությանը, ապա ինչպե՞ս պետք է իրականացվի դրամավարկային քաղաքականությունը։ Մինչեւ վերջերս նման հարցեր տալը հերետիկոսություն կհամարվեր։ Ընդունված էր, որ կենտրոնական բանկերը պատասխանատու են դրամավարկային քաղաքականության համար եւ պետք է անկախ լինեն գործադիր, օրենսդիր եւ նույնիսկ դատարանների միջամտությունից (որոշ բացառություններով)։

Բայց ժամանակները փոխվել են։ ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը դարձել է գրեթե բոլոր քաղաքական հարցերի վաղուց ի վեր եղած ենթադրությունների գլխավոր խախտողը, այդ թվում՝ փողի վերաբերյալ։ Բացահայտ քննարկելով Դաշնային պահուստային համակարգի (ԴՊՀ) ղեկավարին ազատելու հարցը՝ նա ոչ միայն անձամբ հարձակվեց Ջերոմ Փաուելի վրա, այլեւ հարցականի տակ դրեց համոզմունքը, որ կենտրոնական բանկերը պետք է անկախ լինեն։ Շուկաները վախեցան, բայց դա չպետք է մեզ խանգարի մի պահ կանգ առնել եւ հարցնել, թե արդյոք ներկայիս դրամավարկային կարգավորումը իրականում համապատասխանում է իր նպատակին, եւ հատկապես որն է այդ նպատակը։ 

Այն գաղափարը, որ կենտրոնական բանկերը պետք է լինեն եւ՛ հանրային, եւ՛ անկախ, համեմատաբար վերջերս է ծագել։ Անգլիայի բանկը հիմնադրվել է 1694 թվականին եւ ստանձնել է կենտրոնական բանկի դերը, չնայած այն մասնավոր սեփականության էր մինչեւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։ ԱՄՆ Դաշնային պահուստային համակարգը ստեղծվել է միայն 1913 թվականին։ Կենտրոնական բանկերի մանդատը սահմանվում է օրենքով, եւ մեծամասնության համար գերակա խնդիր է գների կայունությունը, չնայած որոշները, այդ թվում՝ ԴՊՀ-ն, ունի նաեւ այլ մանդատներ, օրինակ՝ լրիվ զբաղվածությունը։

Գների կայունության մանդատը վկայում է, որ դրամավարկային քաղաքականությունը տեխնոկրատական հարց է, որն ավելի լավ է թողնել կուսակցական քաղաքականությունից հեռու գտնվող մասնագետներին։ Սակայն դրամավարկային քաղաքականությունը անխուսափելիորեն ազդում է հարստության բաշխման վրա։ Օրինակ՝ վարկատուները կորցնում են գնաճից, բայց շահում են բարձր տոկոսադրույքներից. խնայողության քաղաքականությունը կարող է նվազեցնել պարտքը, բայց մեծացնում է գործազրկությունը եւ հաճախ ժողովրդավարական քաղաքականության համար վնասաբեր է։

Փողի հարցը ժամանակին տաք քաղաքական թեմա էր։ 1870-ականներին ԱՄՆ Կոնգրեսը քննարկում էր, օրինակ, թե որքան բանկային գումար պետք է լինի համակարգում պետական գումարի համեմատ, արդյոք փողի թողարկումը պետք է կապված լինի մետաղական չափանիշի հետ, թե ոչ, եւ ինչպես լավագույնս բավարարել սոցիալական եւ քաղաքական կարիքները դրամավարկային քաղաքականության միջոցով։ Այն ժամանակ հստակ գիտակցում էին, որ դրամավարկային քաղաքականությունը կարեւոր գործիք է քաղաքականության մեջ։

Ինչպես Հարվարդի իրավաբանական դպրոցի Քրիստին Դեսանն է նշել, այն փաստը, որ փողի կառավարումը պահանջում է փորձագիտություն, չպետք է մթագնի այն, որ փողը «ժողովրդավարական միջոց» է, կամ կարող է լինել։ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը, հնարավոր է, պատրաստակամ չէր այդքան շատ վստահել ժողովրդավարական փողի կառավարմանը, բայց իր «Դրամավարկային բարեփոխումների մասին» (1923) տրակտատում կոչ էր արել սահմանադրականացնել դրամավարկային քաղաքականությունը հանուն սոցիալական արդարադատության։ ԱՄՆ Դաշնային պահուստային համակարգը, ըստ իմ կոլումբիացի գործընկեր Լեւ Մենանդի «Անսահմանափակ Դաշնային պահուստային համակարգը» աշխատության, ի սկզբանե նախատեսված էր իրականացնելու հենց դա. ստեղծել հանրությանը ծառայող դաշնային կառավարման կառուցվածք՝ դրամավարկային քաղաքականության եւ բանկային վերահսկողության համակարգման համար։  

Այսօր Դաշնային պահուստային համակարգը կամ առաջատար կապիտալիստական տնտեսությունների մյուս կենտրոնական բանկերը այսպես չեն գործում։ Դրա փոխարեն նրանք ենթարկվել են ֆինանսներին՝ մասամբ սեփական մեղքով։

Ռեպո շուկայի վաղ շրջանից մինչեւ ակտիվներով ապահովված արժեթղթերի եւ ածանցյալ գործիքների ծաղկման շրջանը կենտրոնական բանկերը օգտագործել են դրամավարկային քաղաքականության գործիքներ, որպեսզի աջակցեն ֆինանսների ընդլայնմանը ավանդական եւ լավ կարգավորվող բանկային ոլորտից դեպի ստվերային բանկեր։ Նրանք արդարացրել են իրենց կողմից արձակված ֆինանսական ուժերը զսպելու անհաջողությունը՝ վկայակոչելով ինքնակարգավորվող շուկաների առասպելը։ Իսկ հետքերը թաքցնելու համար փրկել են այս շուկաները, նախքան դրանք կպայթեցնեին համաշխարհային ֆինանսական համակարգը։ Գուցե նրանք քաղաքականությունից անկախ էին, բայց դժվար թե անաչառ էին։

2008 թվականի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամից հետո կենտրոնական բանկերը, ֆինանսների նախարարները եւ կարգավորող մարմինները խոստացան, որ երբեք թույլ չեն տա, որ դա կրկնվի։ Այս պարտավորությունները հերքվել են այն փաստով, որ նույն գործակալությունների հսկողության ներքո ստվերային բանկային գործունեությունը ոչ թե կրճատվեց, այլ ընդլայնվեց. 2024-ին ակտիվների ընդհանուր ծավալը կազմեց 238.8 տրիլիոն դոլար՝ 2007-ի 62 տրիլիոն դոլարի համեմատ։

Միեւնույն ժամանակ կենտրոնական բանկերը քիչ բան են արել աշխատակիցների եւ պարտապանների հոգսերը մեղմելու համար։ Նրանք բարձրացրին տոկոսադրույքները, երբ գնաճն ավելացավ, չնայած այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են Չինաստանում COVID-19 ճգնաժամի եւ Ռուսաստանի կողմից Ուկրաինա ներխուժման երկարատեւ հետեւանքները ենթադրում էին, որ գների բարձրացման գործում կարեւոր դեր են խաղացել մատակարարման «նեղ տեղերը», որոնք անխոցելի են դրամավարկային քաղաքականության համար, ինչպես այդ ժամանակ նշել էր Իզաբելլա Վեբերը։

Ի՞նչ կարելի է անել, եթե կենտրոնական բանկերը չեն ծառայում ժողովրդին, այլ կախված են ֆինանսներից։ Կենտրոնական բանկի անկախության վերացումը լավ գաղափար չէ, քանի որ այն հավանաբար կառաջացնի նոր ճգնաժամ, քան կլուծի հիմքում ընկած խնդիրը։ Սակայն սա չի նշանակում, որ մենք պետք է պահպանենք առկա համակարգը՝ նոր դրամավարկային կարգավորում փնտրելու փոխարեն։ Վաղուց ժամանակն է վերանայել, թե ինչպես պետք է կառավարվեն գումարները, որ բարենպաստ լինի ժողովրդի համար, եւ ինչպես ապահովել, որ այս դերը ստանձնողները չհայտնվեն ֆինանսների գերության մեջ։

Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի

Copyright: Project Syndicate, 2025.
www.project-syndicate.org