Երեւան /Business Class ամսագիր/. Այսպիսին են NASDAQ OMX-ի հայաստանյան ռեգիոնալ կառավարիչ Յոհան Ֆրեդհոլմի սպասումները:

2008թ. սկզբին շվեդական OMX բորսային օպերատորը դարձավ## Հայաստանի ֆոնդային բորսայի և կենտրոնական դեպոզիտարիայի 100% սեփականատերը: Ավելի ուշ հայտնի դարձավ մեկ այլ կարևոր գործարքի` OMX-ի և մեկ այլ խոշորագույն բորսայի` ամերիկյան NASDAQ-ի միավորման մասին, ինչի արդյունքում ձևավորվեց աշխարհում ամենամեծ ֆոնդային բորսան` NASDAQ OMX-ը: Այս կարևոր իրադարձությունների նշանակությունը Հայաստանի տնտեսության և ,մասնավորապես, կապիտալի շուկայի ձևավորման համար, սակայն, մեծապես կախված են այն հանգամանքից, թե մենք որքան արագ կկարողանանաք ինտեգրվել այս կատարելապես նոր բնույթի տնտեսվարման խաղի կանոններին: Ընդ որում պատրաստվել պետք է երկկողմանի, և’ ընդունող կողմը, տվյալ դեպքում բորսան. պետք է պատրաստ լինի “պատշաճ ընդունելությանը”, և թե’ հյուրընկալվող կողմը պետք է պատրաստ լինի դրան: Մինչ այդ երկուստեք խնդիրների մի ամբողջ շղթա կա հաղթահարելու: NASDAQ OMX-ի ռեգիոնալ կառավարիչ Յոհան Ֆրեդհոլմի հետ մեր զրույցում մենք փորձել ենք պարզել, թե ի՞նչ է փոխվել այս մի քանի ամիսների ընթացքում և ի՞նչ անելիքներ կան:

-Արդեն մի քանի ամիս է, ինչ Հայաստանի ֆոնդային բորսան գործում է նոր օպերատորի կառավարմամբ: Ի՞նչ եք հասցրել անել այս ընթացքում և ի՞նչ ընթացքում են աշխատանքները:

-Առաջին հերթին մենք զբաղված էինք Հայաստանի Ֆոնդային Բորսան ¥Armex¤ և Հայաստանի կենտրոնական դեպոզիտարիան OMX-ի կազմում ինտեգրելով, ինչից հետո, ինչպես Դուք գիտեք, NASDAQ-ը և OMX-ը միավորվեցին, երբ OMX-ը գնվեց NASDAQ-ի կողմից: Հետևապես ամբողջ OMX-ը` ներառյալ Armex-ը և Հայաստանի կենտրոնական դեպոզիտարիան, մենք ինտեգրում էինք NASDAQ OMX կազմակերպության կազմում: Հայաստանում NASDAQ OMX-ի ծրագրերի և ստանդարտների ներդրման ուղղությամբ ինտեգրման մեծ աշխատանքներ են տարվել: Մենք նաև տեղական շուկան մեծացնելու և զարգացնելու նպատակով նոր ռազմավարություն էինք մշակում, որի նպատակն է լինելու IPO-ների բացահայտումը և բորսայում նոր ընկերությունների ցուցակումը, ինչպես նաև բորսայի և դեպոզիտարիայի աշխատանքների, կիրառվող գործընթացների, ենթակառուցվածքի ու տեխնոլոգիաների բարելավումը: Մենք կառավարության և կենտրոնական բանկի հետ համագործակցել ենք նաև շուկայի զարգացման ուղղությամբ տարբեր ծրագրեր իրականացնելու նպատակով: Օրինակի համար կարող եմ նշել կորպորատիվ կառավարման սկզբունքների ներդրման ծրագիրը, որի առաջամարտիկները Հայաստանում էկոնոմիկայի նախարարությունն է, EBRD-ն և IFC-ն, սակայն մենք նույնպես մասնակցություն ենք ցուցաբերում այդ և այլ ծրագրերի իրականացման աշխատանքներում, որոնք կարևոր են կապիտալի ամբողջ շուկան զարգացնելու համար:

- Դուք նկարագրեցիք մինչ այժմ Ձեր կատարած աշխատանքը: Ի՞նչ գնահատական կտայիք արդեն հասած արդյունքերին “լավ”, “վատ” թ՞ե “միջին”:

- Մենք այստեղ ենք գտնվում չորս ամիս, ինչը բավական կարճ ժամանակահատված է, և ծրագրերից դեռ հետ չենք ընկել: Հասել ենք, ինչին ցանկանում էինք հասնել, բայց մինչ այժմ մեր գործողությունները` ընկերությունների ինտեգրումը, ներքին բնույթ են կրել: Այժմ ավելի հետաքրքիր աշխատանք է սպասվում: Մենք պետք է ամբողջ շուկայի համար տեսանելի արդյունքներ ցուցաբերենք` նոր ընկերությունների ցուցակում, առքուվաճառքի և կանոնակարգման եղանակների փոփոխություն, դեպոզիտարիայի և բորսայի մատուցած ծառայություններից օգտվելու եղանակի փոփոխություն: Ես պատրաստվում եմ ծրագրից հետ չմնալ և հասնել նպատակներին:

- Անհրաժեշտ կադրերով համալրելու հետ կապված ի՞նչ խնդիրներ ունեք և ի՞նչպես եք պատրաստվում լրացնել այդ բացը:

-Իմ կարծիքով մեր անձնակազմը շատ լավ է հասկանում կապիտալի շուկան, քանի որ նրանք դրա հետ առնչվում են ամեն օր: Չնայած կապիտալի շուկան մեծ չէ, սակայն Armex-ի և Հայաստանի կենտրոնական դեպոզիտարիայի աշխատակիցները կապիտալի շուկայի կիզակետում են գտնվում: Իմ կարծիքով` խնդիրը նրանում է, որ շատ քիչ մասնագետ կա դրսում`շուկայի մնացած մասում: Անկասկած, այնտեղ շատ որակյալ մասնագետներ կան, սակայն նրանք չափազանց քիչ են: Կարծում եմ` պետք է բոլորս միասին աշխատենք համալսարանների, համաշխարհային կազմակերպությունների հետ, որպեսզի մասնագետների գիտելիքները և բնակչության իմացությունը կապիտալի շուկայի վերաբերյալ բարելավելու ուղիներ գտնենք: Մեզ բոլորիս համար առաջնային մարտահրավերներից է շուկան բավարար քանակով որակյալ մասնագետներով ապահովելը, ովքեր կաշխատեն ոչ միայն բորսայում և դեպոզիտարիայում, այլ նաև բանկերում, բրոքերային և աուդիտորական ընկերություններում և այլն:

- Հայտնի է, որ առաջին հերթին կարևոր է կրթել ընդհանուր շուկան, որպեսզի մարդիկ հասկանան, որ պետք չէ շուկա մտնելուց սարսափել: Ինչպե՞ս եք պատրաստվում այս խնդրին լուծում տալ:

-Այո, մենք պատրաստվում ենք համագործակցել այլ շահառուների հետ, ինչպիսիք են կառավարությունը, միջազգային կազմակերպությունները, քանի որ բոլոր այս ուժերի համագործակցությունն անհրաժեշտ է հասարակությանն իրազեկելու համար: Կրթելու, կապիտալի շուկայի էությունը բացատրելու համար նույնպես լրատվամիջոցներն օգտագործելու անհրաժեշտություն կա:

- Հայաստանի բնակչությունն ընդհանուր առմամբ բանկային համակարգի և շուկայի նկատմամբ մեծ վստահություն չունի, ինչն արմատավորվել է դեռ Խորհրդային Միության տարիներին: Ձեր կարծիքով` որքա՞ն ժամանակ կպահանջվի ստեղծված իրավիճակը փոխելու համար:

- Իմ կարծիքով առաջին հերթին դա կախված է գիտելիքից: Մարդիկ պետք է հասկանան, թե ինչպես է համակարգը գործում: Պետք է վստահություն ստեղծես, պետք է ցույց տաս, որ շուկան լավ է գործում, որ շուկայի հաստատություններին կարելի է վստահել: Վստահությունն այն է, ինչ կառուցում ես ժամանակի ընթացքում, և վստահությունն ընկած է մեր բիզնեսի հիմքում: Այն մեր ունեցած ամենակարևոր ակտիվն է: Կարծում եմ, որ մենք այս շուկա վստահություն ենք “բերում” և հուսով եմ, որ հնարավորություն կունենանք այդ վստահությունը տարածել շուկայում գործող բոլոր կառույցների և ընդհանրապես ամբողջ շուկայի վրա:

- Ի՞նչ խնդիրներ եք տեսնում, լինեն դրանք իրավական, կամ ինստիտուցիոնալ, որոնք խոչընդոտում են կամ կխոչընդոտեն արժեթղթերի շուկայի զարգացմանը և, հետևաբար, Ձեր ղեկավարած կառույցի արդյունավետ գործունեությանը:

- Այժմ որոշ օրենքներ կապիտալի շուկայի զարգացման համար բարենպաստ չեն, սակայն ես տեղյակ եմ, որ կառավարությունը և կենտրոնական բանկը այդ օրենքները փոփոխելու ուղղությամբ մեծ աշխատանք են տանում: Մենք արժեթղթերի վերաբերյալ նոր ընդունված օրենք ունենք, և ես հավատացած եմ, որ աշխատանքը շարունակական է լինելու և’ խնդիրների բացահայտման, և’ օրենքը բարելավելու ուղղությամբ: Այսպիսով, դա գործընթաց է: Այս պահին ես չեմ ցանկանում որևէ օրենք կամ տարվող աշխատանք մատնանշել: Կարծում եմ` դրանք բոլորը գնահատվում և դրանց վրա աշխատանք է տարվում, սակայն որոշ ժամանակ կպահանջվի: Ես վստահ եմ, որ ամեն ինչ ճիշտ ուղղությամբ է ընթանում, և այս փոփոխություններին շատ դրական եմ վերաբերվում:

- Հայտնի է, որ դեռևս մեր երկիր գալուց առաջ OMX-ի ղեկավարությունը Հայաստանի կառավարության հետ ունեցել է մի շարք քննարկումներ և, բնականաբար, եղել են որոշակի երկկողմանի նախապայմանների առաջադրումներ: Որո՞նք են դրանցից առաջնայինները և ինչպիսիք են Ձեր ակնկալիքները:

- Ես իրականում գործարքների վերաբերյալ մեկնաբանություններ չէի ցանկանա անել, սակայն կարող եմ նշել, որ Հայաստան գալու մեր որոշման մեջ էական դեր է խաղացել համագործակցությունը և ներգրավվածությունը: Դա վերաբերում է ոչ միայն կառավարությանը և կենտրոնական բանկին, այլ նաև շուկայի մյուս մասնակիցներին. մենք հանդիպել ենք և խորհրդակցել բոլորի հետ: Շուկայի զարգացման ուղղությամբ բոլոր շահառուների ներգրավվածությունը մեզ համար իսկապես վճռական է, և դա այս շուկա գալու որոշման կայացման հիմնական նախադրյալն էր:

- Հայաստան գալու մտադրություն OMX-ն ուներ դեռ մինչև NASDAQ-ի հետ միավորումը: Միավորումից հետո եղե՞լ են ինչ-որ սկզբունքային փոփոխություններ իրականացվելիք ծրագրերի մեջ:

- Ո’չ: Մեր ծրագրերում փոփոխություններ չեն կատարվել: Փոխվել է այն, որ այժմ մենք ավելի հզոր ընկերություն ենք, ավելի ճանաչված բրենդ և մեր ծրագրերին օժանդակելու համար ավելի մեծ ռեսուրսներ ունենք, բայց մեր նպատակները չեն փոխվել:

- Ի՞նչ առավելություններ կընձեռի համաշխարհային նշանակության բորսայական օպերատորի գործունեությունը Հայաստանում ի դեմս NASDAQ OMX-ի` ներսից դուրս, իսկ ավելի շատ դրսից-ներս ներդրումների տեսանկյունից:

- Ես չեմ անդրադառնա արտահոսքին, քանի որ հուսով եմ, որ իրականում գործ ենք ունենալու միայն ներհոսքի հետ: Լավ զարգացած և վստահություն վայելող կապիտալի շուկա ունենալը նշանակելու է, որ միջազգային ներդրողների համար Հայաստանում ներդրումներ կատարելն ավելի հեշտ է լինելու: Ներկայումս կապիտալի ներհոսքը կատարվում է արտասահմանյան ուղղակի ներդրումների տեսքով` ընկերություններին ուղղակի կերպով տիրելու և կառավարմանը մասնակցելու միջոցով: Բայց այժմ արտասահմանյան պորտֆելային ներդրողների համար ներդրումների հնարավորություն է լինելու, այսինքն` ներդրումներ բաժնետոմսերում: Դրանք մեր շուկայում մասնակցության հնարավորություն կընձեռեն նոր տեսակի ներդրողներին, ինչպիսիք են ներդրումային և կենսաթոշակային հիմնադրամները, անհատ ներդրողները, ովքեր ընկերությունը գնելու և կառավարելու որևէ մտադրություն չունեն, այլ պարզապես ցանկանում են բորսայում բաժնետոմսեր գնել: Եվ NASDAQ OMX-ի պես ընկերության հանդեպ ունեցած վստահությամբ նրանք գիտեն, որ կարող են վստահել այն ընկերություններին, որոնցում ներդրումներ են կատարում, քանի որ այդ ընկերություններն արդեն կատարել են բորսայում ցուցակման համար NASDAQ OMX-ի կողմից ներկայացված պահանջները:

- Դուք նկարագրեցիք այն եղանակը, որով պատրաստվում եք արտասահմանյան ներդրողներ ներգրավել: Հայտնի է, որ բազմաթիվ միջազգային գործարարներ և կազմակերպություններ չեն վստահում Հայաստանի շուկային, ինչը պայմանավորված է օրենսդրական և հարկային խնդիրներով: Նրանք նշում են, որ հարկային տեսանկյունից Հայաստանը շատ գրավիչ շուկա չէ: Կարծում եք` դա Հայաստանում փոխվելու՞ է:

- Իմ կարծիքով, երբ արտասահմանյան ներդրողները չեն վստահում Հայաստանի շուկային, նրանք շատ հաճախ ի նկատի ունեն ստվերային տնտեսությունը: Իրականում ստվերային տնտեսություն ասելով հաճախ ի նկատի ունեն ընկերությունների, որոնց գործելակերպը ուշ թե շուտ պետք է փոխվի: Ես կարծում եմ, որ ընկերությունների նոր սերունդը կտեսնի թափանցիկ լինելու առավելությունները, քանի որ դա վերը նշված կապիտալը ներգրավելու միակ ուղին է: Հետևաբար, ես կարծում եմ, որ դա պայմանավորված է լինելու թափանցիկ գործելու առավելությունները ցույց տալու հետ, և դա ընկերություններին ու միջազգային ներդրողներին գրավելու է դեպի բորսա: Իհարկե, նորից նշեմ` կարող են բարեփոխումներ իրականացվել հարկային և օրենսդրական ոլորտներում, և վստահ եմ, որ բարեփոխումները, որոնց ականատեսն ենք, շարունակական են լինելու:

- Ինչպիսի՞ նշանակություն կարող է ունենալ Հայաստանի համար Borse Dubai-ի մասնակցությունը NASDAQ OMX-ին: Կարո՞ղ է դա հավելյալ խթան հանդիսանալ Հայաստանում արաբական ներդրումների համար` որպես Հայաստանին մերձավոր հարևան:

- Իմ կարծիքով Borse Dubai-ը, լինելով NASDAQ OMX-ի 20%-ի բաժնետերը, շատ “հզոր” սեփականատեր է և աջակցում է հսկայական կապիտալ ունեցող Միջին Արևելքի տարածաշրջանի հետ շատ լավ կապերի ձևավորման հարցում: Հետևապես վստահ եմ, որ Borse Dubai-ի մասնակցությունը կամ ներգրավվածությունը դրական է լինելու և մեծացնելու է նաև մեզ համար այդ տարածաշրջանի կապիտալի մատչելիությունը:

- Հայաստանը հավակնում է դառնալ տարածաշրջանային ֆինանսական կենտրոն: Ինչպե՞ս եք վերաբերում մեր կառավարության այդպիսի հավակնություններին` նաև հնարավորությունների տեսանկյունից և որտեղ եք տեսնում Ձեր ղեկավարած կառույցի դերն այդ գործընթացներում:

- Մենք , իհարկե, սատարում ենք այդ գաղափարին և շատ դրական երևույթ ենք համարում: Աջակցում ենք կատարվող ջանքերին և մեր դերը, իհարկե, կայանում է վստահելի և արդյունավետ շուկայի ձևավորման, մեր փորձն ու համակարգերը տարբեր ոլորտներում ներդնելու մեջ, ինչպես արել ենք մեր խորհրդատվական ծառայությունների պարագայում: Եթե շուկայում բոլոր շահառուների հետ կապված դրական զարգացումները շարունակական լինեն, ապա ես այդ հավակնությունը շատ դրական եմ համարում:

- Դուք կարծու՞մ եք որ Հայաստանը ֆինանսական կենտրոն դառնալու հնարավորություն ունի:

- Իմ կարծիքով` եթե բոլոր շահառուներն այս կապիտալի շուկան կառուցելու ուղղությամբ շարունակեն գործադրել իրենց ջանքերը, ապա դա անկասկած հնարավոր է:

- Տարածաշրջանի ուրիշ երկրներում NASDAQ OMX-ը ունի՞ ինչ-որ ծրագրեր: Մասնավորապես մեզ հայտնի է, որ OMX-ի ղեկավարությունը բանակցել է վրացական ֆոնդային բորսան ձեռք բերելու համար:

- Ընդհանուր առմամբ մենք հետաքրքրված ենք այս տարածաշրջանում ձեռքբերումներ կատարել յուրաքանչյուր երկրում, որը կապիտալի շուկան զարգացնելու համար լավ միջավայր կապահովի: Կարծում եմ` դա ամենն է, ինչ կարող եմ ասել այս թեմայով:

- Այսպիսով, մի օր դուք կարող եք , օրինակ, Ադրբեջան մուտք գործելու որոշու՞մ կայացնել:

- Մեկ անգամ ևս կրկնեմ, որ մենք հետաքրքրված ենք յուրաքանչյուր երկրում ձեռքբերումներ կատարելով: Սա հետաքրքիր տարածաշրջան է և, իհարկե, մենք շահագրգռված ենք մեր բիզնեսը մեծացնելու հարցում և կարծում ենք, որ շուկաների միջև ինտեգրման մակարդակի բարձրացումը յուրաքանչյուր շուկայի համար դրական երևույթ է: Մենք բալթյան երկրներում աշխատելու փորձ ունենք, որտեղ մերձբալթյան երեք շուկաներն աճեցին այն ժամանակ, երբ ինտեգրված դարձան: Այսպիսով, յուրաքանչյուր շուկան աճեց ինտեգրման շնորհիվ: Մենք գիտենք, որ այդ փորձն այստեղ կիրառելու համար շատ մարտահրավերներ կան, բայց ընդհանուր առմամբ մենք տարածաշրջանի նկատմամբ դրական ենք տրամադրված և հնարավորություններ ենք փնտրում:

- Հաջորդը ո՞ր երկիրն եք համարում ամենաբարենպաստը շուկայի զարգացման համար, ինչպիսին նպատակադրվել եք ստեղծել Հայաստանում: Այդ նպատակով տարածաշրջանում ո՞ր երկիրն է կարող Ձեզ լավագույն հնարավորություններն ընձեռել:

- Կապիտալի շուկան կախված է լավ և վստահելի օրենսդրությունից, օրենքների վերահսկողությունից և տնտեսական բարերար միջավայրից: Եվ վերոնշյալ նախադրյալներն ապահոված յուրաքանչյուր երկիր կարող է կապիտալի լավ շուկա ունենալ: Դուք կարող եք ձեր հայացքը գցել աշխարհին և նկատել, որ կապիտալի լավագույն շուկաներն ունեցողները միշտ չէ, որ ամենամեծ երկրներն են: Սակայն կապիտալի շուկա զարգացնելը միայն բորսայի դերը չէ, այլ նաև կապիտալի շուկայի բոլոր մասնակիցներինը:

- Դուք նշեցիք կապիտալի շուկա զարգացնելու համար անհրաժեշտ նախադրյալները: Այնուամենայնիվ, կարո՞ղ եք նշել մեր տարածաշրջանի այն երկիրը, որը լավագույնս է համապատասխանում դրանց:

- Ինչպես Դուք նկատեցիք, ես փորձում էի այս հարցը շրջանցել...

- Հայաստանում կայացման խնդիր ունեցող կարևոր ինստիտուտներից են մարքեթմեյքերությունն ու բրոքերային գործունեությունը: Որքա՞ն ժամանակ կպահանջվի Ձեր կարծիքով հաղթահարելու այս խնդիրները, և կան արդյոք շուկայում արդեն նշմարվող “ակտիվիստներ”, որոնք հետագայում կլինեն հիմնական “շարժիչ ուժերը”: Կարո՞ղ եք դրանցից գոնե մեկը նշել:

- Անկասկած արդեն բրոքերային ընկերություններ կան, որոնք ակտիվ են և բավականին գիտակ: Չեմ կարող թվարկել, բայց նրանք գոյություն ունեն և նրանց գտնելը ցանկության դեպքում այնքան էլ մեծ դժվարություն չի ներկայացնում: Մենք հույս ունենք, որ ավելի շատ ընկերություններ են ներգրավվելու և կարծում եմ, որ այդ գործընթացը կապահովի շուկայում գործող բրոքերային ընկերությունների աշխատանքի որակի շարունակական աճը: Մենք նույնպես հույս ունենք, որ շուկայում ավելի շատ եռանդ կլինի` մասնակիցների ավելի շատ քանակով: Որքան ավելի ակտիվ լինի բրոքերային կողմը, այնքան ավելի ակտիվ կլինեն բաժնետոմսերը թողարկող, ինչպես նաև դրանք գնող և վաճառող կողմերը:

- Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի կապիտալի շուկայի զարգացման հնարավորությունները: Ի՞նչ նախաձեռնություն են հանդես բերում հայկական ընկերությունները, և նախանշվո՞ւմ է արդեն առաջին հայկական IPO-ն իրականացնող ընկերությունը:

- Կապիտալի շուկան զարգացնելու հնարավորությունների նկատամամբ շատ դրական եմ տրամադրված: Եթե NASDAX OMX-ը բացասական ակնկալիքներ ունենար, ապա մենք այստեղ չէինք լինի: Ես նույնպես շուտով այստեղ IPO –ների ակտիվություն տեսնելու ակնկալիքներ ունեմ: IPO իրականացնելու մեջ հետաքրքրված ընկերությունների հետ արդեն քննարկումներ ենք անցկացնում: Մենք պատրաստ ենք քննարկել, տեղեկացնել և օգնել IPO իրականցնելու յուրաքանչյուր ընկերության, որը հետաքրքրված կլինի բիզնեսը թափանցիկ դարձնելու և մեր բորսայում ցուցակվող ընկերություններին ներկայացվող պահանջները կատարելու մեջ:

-Չէի՞ք նշի առաջին ընկերությունը:

- Իրենց գործունեությունը քննարկելու կամ բացահայտելու որոշումը միշտ ընկերություններին է պատկանում: Մենք երբեք չենք մեկնաբանում կամ քննարկում, թե ում հետ ենք բանակցություններ վարում:

- Մոտավորապես ե՞րբ է կարելի է առաջին հայկակակն IPO-ն ակնկալել:

- Անկասկած այս տարվա ընթացքում, և հույսով եմ` շատ սպասելու կարիք չի լինի:

Հարցազրույցը վարեցին Գևորգ Սահակյանը և Մարիամ Գևորգյանը

Business Class ամսագիր, N4, մայիս 2008