Հայաստանի ֆոնդային բորսայի (AMX) գլխավոր տնօրեն Հայկ Եգանյանը Banks.am-ին պատմել է պարտատոմսերի շուկայի զարգացման, բորսայում ներդրվող նոր համակարգերի եւ տարածաշրջանում հետաքրքիր լուծումներ առաջարկող կապիտալի շուկա դառնալու հեռանկարի մասին:

- Պրն Եգանյան, վերջին տարիներին պարտատոմսերի շուկայում աճ է նկատվում։ Ինչպիսի՞ն է թողարկողների ու շուկայի անդամների, շուկայի առեւտրի ծավալների աճի դինամիկան։

- Եթե 2014-ին կորպորատիվ պարտատոմսերն ընդամենը 13-ն էին, ապա այսօր դրանց թիվն ավելի քան 80 է, իսկ թողարկողները 19-ն են։

Նման աճը հիմնականում պայմանավորված է նրանով, որ Կենտրոնական բանկը ստեղծել է հատուկ խթաններ բանկերի համար, եւ պարտատոմսով գումար ներգրավելը դարձել է առավել շահավետ, քան դեպոզիտով։

Եթե 2016-ի դրությամբ բորսայում շրջանառվել է 23 կորպորատիվ պարտատոմս՝ մոտ 29 մլրդ դրամ շուկայի ծավալով, ապա անմիջապես հաջորդ տարի արձանագրել ենք շուկայի ծավալի 238% աճ, իսկ պարտատոմսերի թիվը կրկնապատկվել է։

Աճի դինամիկան դրական է եղել նաեւ 2018-ին. կորպորատիվ պարտատոմսերի շուկայի ծավալը մեծացել է 56%-ով՝ նախորդ տարվա համեմատ։ Իսկ այս տարի հոկտեմբերը մենք ամփոփել ենք ավելի քան 180 մլրդ դրամ ծավալով։

Բանկերն ավանդաբար աշխատում են հետեւյալ մեխանիզմով. ցածր տոկոսով դեպոզիտ եւ վարկեր են ներգրավում, հետո ավելի բարձր տոկոսով վարկեր տրամադրում։ Այս դեպքում ավանդատուների ապահովության համար Կենտրոնական բանկը պահանջում է դեպոզիտի որոշ չափը դրամով պահեստավորել՝ որպես ապահովագրություն։

Գումարը պարտատոմսի միջոցով ներգրավելու դեպքում պահեստավորման տոկոսը շատ ավելի ցածր է, երբ պարտատոմսդ ցուցակված է։ Սա է պատճառը, որ բանկերի համար պարտատոմսով գումար ներգրավելը դարձել է առավել շահավետ։ Նման խթանները, բնականաբար, դրական են ազդում շուկայի զարգացման վրա։

- Հաշվի առնելով զարգացած պարտատոմսերի շուկայի կարեւորությունը ֆինանսական միջավայրի հավասարակշռության, տնտեսական կայունության տեսանկյունից՝ որքանո՞վ կարող է ներկայիս շուկան նպաստել երկրի տնտեսական աճին։

- Ընդհանուր առմամբ, եթե կապիտալի շուկան զարգացած է, ապա տնտեսությունն ավելի արագ է աճում, քանի որ փողի տեղաշարժը՝ խնայողություններից դեպի փողի հանդեպ պահանջ, ավելի մատչելի ու արագ է դառնում։

Գործարարը պետք է գումար վերցնի խնայողություններից, որոնք մարդիկ ավանդաբար կուտակում են բանկերում։ Միջնորդը, այս դեպքում՝ բանկը, խիստ վերահսկվող է, որով էլ պայմանավորված՝ բավական շատ ծախսեր ունի։ Դրան գումարվում է միջնորդային ծառայության վճարն ու բանկի շահույթը, եւ վարկը տրամադրվում է բավական բարձր տոկոսով։

Բացի այդ, բանկը վարկի դիմաց հիմնականում ֆիզիկական գրավ է պահանջում, իսկ պարտատոմսի պարագայում կարելի է ասել, որ գործարարը գրավ է դնում իր հեղինակությունը, անցած ճանապարհը, ֆինանսական ցուցանիշներն ու զարգացման բիզնես պլանը, որոնց՝ համոզիչ լինելու դեպքում, հնարավոր կլինի գտնել ներդրողներ։ Ընդ որում, գումարի ներգրավման չափը չի սահմանափակվում գրավի լիկվիդացիոն արժեքով, եւ կարելի է անհամեմատ ավելի մեծ գումարներ ներգրավել։

Ֆոնդային բորսան հարթակ է մի կողմից՝ թողարկողների եւ մյուս կողմից՝ խնայողություններ ունեցողների համար, որտեղ միջնորդներ են դառնում շուկայի օպերատորը՝ բորսան, եւ ներդրումային բանկերը։ Վերջիններիս վերադիր ծախսերն անհամեմատ ավելի քիչ են, քանի որ չկա դեպոզիտներն ապահով պահելու հարցը։

Եթե զարգանում է պարտատոմս թողարկելու եւ փող ներգրավելու երեւույթը, փողի գինն իջնում է, որովհետեւ բիզնեսի համար անմիջականորեն խնայողներից փող ներգրավելու հնարավորություն է ստեղծվում: Այսպիսով՝ փողի ներգրավման ծախսերը պակասում են։

Այսօր Հայաստանի ֆոնդային բորսայում կան ՀՆԱ-ի 3%-ի չափով շրջանառվող կորպորատիվ պարտատոմսեր, որոնց ծավալը գնալով աճում է։ Այժմ փորձում ենք արդիականացնել տեխնոլոգիան՝ տեղաբաշխումներն աճուրդների միջոցով հեշտացնելու եւ որ առավել կարեւոր է՝ ներդրողների մուտքը եւ հասանելիությունը դեպի բորսա ապահովելու համար։ Սա հնարավորություն կստեղծի օնլայն ռեժիմով իրականացնել առեւտուր՝ զերծ մնալով բարդ վարչարարությունից։

- Այսինքն, Հայաստանի ֆոնդային բորսան իր առջեւ խնդիր է դրել ներդնելու DMA-ի` շուկայի ուղիղ հասանելիության համակարգը։ Ի՞նչ առավելություններ է այն տալիս ժամանակի խնայողության ու միջոցների վերահսկման տեսանկյունից։

- Շուկայի ուղիղ հասանելիության համակարգի շնորհիվ ներդրողները կունենան առցանց տարբերակով անմիջականորեն բորսա մուտք գործելու հնարավորություն՝ առեւտուր իրականացնելու համար։

Քանի որ բորսան ինքն իրենով կանոնակարգված եւ վերահսկվող շուկայի օպերատոր է, շուկայի անդամներ կարող են լինել միայն Կենտրոնական բանկի կողմից արտոնագրված ֆինանսական կառույցները: Ամբողջ աշխարհում է այդպես, սակայն այս առումով Հայաստանի ներդրումային ծառայությունների ինդուստրիան դեռ շատ անելիքներ ունի։

Պատկերացրե՛ք, որ ունեք բանկային հաշիվ՝ առանց օնլայն բանկինգի հնարավորության եւ քարտի, ու ամեն անգամ գործարք կատարելու համար պետք է բանկ այցելել։ Նույնն է, երբ ունես բրոքերային հաշիվ՝ առանց բրոքերի տրամադրած առեւտրային համակարգի։

Քանի որ այժմ չկան մեր ֆոնդային բորսային միացած այնպիսի բրոքերներ, որոնք ունեն այդ տեխնոլոգիան, մենք պատրաստվում ենք ներդնել նոր համակարգ, որով թույլ կտանք բրոքերներին, օգտագործելով մեր տեխնոլոգիան, իրենց հաճախորդների համար դեպի բորսա մուտք բացել։ Դա անելու ենք շատ ավելի ցածր գնով, որպեսզի այս կերպ փորձենք զարգացնել շուկան բրոքերների միջոցով։

Առանց ներդրումային բանկի չես կարող մեծացնել թողարկումների քանակը, իսկ առանց բրոքերի անիմաստ է խոսել երկրորդային շուկայում իրացվելիության մասին։ Այս երկու երեւույթներն իրար հետ խիստ փոխկապակցված են։

Նոր ծրագիրը հնարավորություն կտա նաեւ միջազգային բրոքերային ընկերություններին տեխնիկապես միանալ մեր բորսային, այսինքն՝ շուկան կբացվի խոշոր միջազգային ներդրողների համար: Ենթադրում ենք, որ 2020-ի երկրորդ կեսին արդեն համակարգը ներդրված կլինի։

- Ի՞նչ այլ փոփոխություններ են առաջիկայում նախատեսվում ֆոնդային բորսայում։

- Ցանկանում ենք թարմացնել նաեւ պետական պարտատոմսերի աճուրդային համակարգը եւ 2020-ի փետրվարից հնարավորություն տալ մարդկանց անմիջականորեն մասնակցել պետական աճուրդներին՝ դիլերների միջոցով։

Փորձում ենք նաեւ կառուցել քրաուդֆանդինգի ծրագիր, որը հնարավորություն կտա մեր ստարտափներին մինչեւ 1 մլն դոլարի չափով կապիտալ ներգրավել։

Նույն համակարգի վրա մտադիր ենք ստեղծել նաեւ այլընտրանքային ներդրումների հարթակ, որտեղ կկարողանանք վաճառել եվրոպական exchange-traded fund-եր (ETF)։ Դրանք լավ եկամուտ ապահովող գործիքներ են, եւ պետք է հասանելի դարձնել նաեւ Հայաստանի ներդրողներին։

- Ըստ Հայաստանի ֆոնդային բորսայի տեսլականի՝ զարգացման ո՞ր փուլում ենք այժմ։

- Ներկայում փորձում ենք տեխնոլոգիաների փոփոխությամբ մեր բորսան դարձնել հասանելի։ Փորձում ենք նաեւ համագործակցել միջազգային հայտնի բորսաների հետ, կազմակերպում ենք այցեր դեպի Հայաստան։

Աշխատում ենք cross listing-ի հնարավորություն ապահովելու ուղղությամբ, այսինքն՝ հասնել նրան, որ մեզ մոտ ցուցակված արժեթղթերը հեշտությամբ ցուցակվեն եվրոպական բորսաներում: Այս հնարավորությունից կօգտվեն նաեւ ռուսական, ղազախական եւ այլ ընկերություններ, որոնք անմիջականորեն չեն կարող ցուցակվել Եվրոպայում։ Մեր միջոցով այդ գործընթացն անհամեմատ ավելի հեշտ եւ էժան կլինի։ Եվրոպական բորսաների հետ համապատասխան համաձայնագրերը կնքելու դեպքում տարածաշրջանի այլ երկրների համար կփորձենք դառնալ դարպաս դեպի եվրոպական կապիտալ:

Իրատեսորեն, չեմ կարող ասել, որ մեր նպատակն է տարածաշրջանում դառնալ առաջատար բոլոր ցուցանիշներով, բայց որեւէ նիշային ծառայությունով կարող ենք լինել համար մեկը, օրինակ՝ հնարավորություն ստեղծելով անհատ ներդրողներին օնլայն ռեժիմով ձեռք բերել պարտատոմսեր եւ/կամ ամերիկյան ETF։

Մեզ մնում է համապատասխանեցնել տեխնիկական կանոնակարգերն ու ապահովել հասանելիությունը: Կարծում եմ՝ մեկ տարվա ընթացքում կկարողանանք այս ծառայության մատուցման հարցում լավ դիրք զբաղեցնել։

Նույնն այժմ փորձում է անել նաեւ Ղազախստանը՝ «Աստանա» միջազգային ֆինանսական կենտրոնի միջոցով, բայց ըստ իս՝ Հայաստանի հնարավորություններն ավելի մեծ են։

Այսօր Հայաստանի կառավարությունը կապիտալ շուկայի զարգացումը որդեգրել է որպես առաջնահերթություն։ Դա մեզ օգնում է լինել ավելի ինքնավստահ միջազգային գործընկերների հետ բանակցություններում։ Ազգային ժողովի նախաձեռնած փոփոխությունները եւս դրական ազդակ էին, որովհետեւ օտարերկրացի ներդրողը փնտրում է հետաքրքիր, շահութաբեր շուկա, եւ երբ տեսնում է, որ պետության քաղաքականություն մշակողներն աշխատում են այդ ուղղությամբ, մեր ներկայացրած դրական պատմությունն ավելի վստահելի է դառնում։

- Որքանո՞վ է կարեւոր employee stock ownership-ի՝ աշխատակցին բաժնետոմս տրամադրելու գաղափարի զարգացումը Հայաստանում։ Ինչպե՞ս կարող են բորսան եւ դեպոզիտարիան աջակցել այս հարցում։

- Employee stock ownership-ը հրաշալի գործիք է հատկապես ՏՏ ընկերությունների համար, երբ լավ աշխատակիցները դառնում են բաժնետերեր։ Այս առումով ունենք շատ լավ մշակված օրենք արժեթղթերի շուկայի համար, որը որոշակիորեն կանոնակարգում է այս գործիքները, բայց հիմնական կանոնակարգումը տեղի է ունենում բաժնետիրական ընկերությունների մասին օրենքով, որն էլ, իմ կարծիքով, դեռեւս բարելավման կարիք ունի։

Եթե ՏՏ ընկերությունները դառնան բաց բաժնետիրական, թողարկեն բաժնետոմսեր օպցիոնների տեսքով եւ բաժանեն իրենց լավ աշխատակիցներին, դրանով կկարողանան խրախուսել նրանց։ Աշխատակիցները կսկսեն ավելի լավ աշխատել եւ չեն հեռանա ընկերությունից, քանի որ վերջինի զարգացումը կբարձրացնի իրենց բաժնետոմսի գինը։

Սա միմիայն դրական է անդրադառնում տնտեսական աճի վրա։ Գաղափարի զարգացման համար անհրաժեշտ են նաեւ որոշակի հարկային խրախուսումներ։ Հայաստանում այս պրակտիկան չկա, որովհետեւ ընկերությունները բավականաչափ տեղեկացված չեն։ Պատրաստվում ենք տեղեկատվական արշավ իրականացնել ՏՏ ընկերություններում՝ փորձելով խթանել գաղափարի ներդրումը։

Հայկ Եգանյանի հետ զրուցել է Գայանե Ենոքյանը
Լուսանկարները՝ AMX-ի